Edebi Sanatlar

A-) Mecaza Dayalı Söz Sanatları

Mecaz (Değişmece),Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması,Düz Değişmece)

Teşbih (Benzetme),İstiare (Eğretileme / Deyim Aktarmaları),

Teşhis (Kişileştirme),İntak (Konuşturma),Kinaye (Değinmece),

Tariz (Dokundurma,İğneleme)

B-) Anlama Dayalı Söz Sanatları

Hüsn-i Talil (Güzel neden bulma),Tecâhül-i Ârif (Bilip de bilmezlikten gelme ),

Tenasüp (Uygunluk), Leff ü Neşr, Mübalağa (Abartma),

Tezat (Karşıtlık),Tekrir (Yineleme),Telmih (Hatırlatma),Tevriye,

İstifham (Soru sorma),İrsâl-i Mesel, Rücû, Terdîd, İktibas,Îham…

1-) MECAZ ( DEĞİŞMECE )

Bir sözcüğün gerçek anlamlarından (temel ve yan anlamlarından)

sıyrılarak,başka bir sözcüğün yerinde kullanılmasıdır. Sözcükler

cümle içerisinde ya da en azından başka sözcüklerle öbekleşerek

mecazlı anlam kazanır.Deyimler,mecazlı öbeklerin en tipik örnekleridir.

Atasözlerinde de mecaz bolca kullanılır.

Sözcüğe mecazlı anlam yüklenmesinde iki ana yöntem vardır:

a) Benzetmelerden yararlanılarak gerçekleştirilen anlam aktarmamaları ;

bir başka deyişle "benzetme ilgisine dayalı" mecazlar (Benzetme,

eğretileme,kişileştirme,kinaye,tariz,abartma)

b) Benzetme dışı ilgilerle gerçekleştirilen mecazlar (Mecaz-ı mürsel,

ad aktarması)

Her iki durumda da sözcüğün gerçek anlamından (temel ve yan) uzaklaşıp

başka bir sözcüğün yerini alması,değişim söz konusudur.

* " Günler akıp gidiyor."

Akmak sözcüğü mecazlıdır. Günler,akıcı bir maddeye,mesela bir suya

benzetilerek mecaz gerçekleştirilmiştir."akıp" sözcüğü,değişmece

yoluyla "geçip" sözcüğünün yerini almıştır.

* "O kadar susamış ki bardağı bir dikişte bitirdi."

Sözü edilen kişi bardağı değil,içindeki suyu içmiştir."bardak" sözcüğü

"su" sözcüğünün yerini almıştır.Benzerlik söz konusu değildir.

İç - dış ilgisiyle mecaz gerçekleştirilmiştir.

UYARI

Mecazlı kullanımı ayırt etmenin bir yolu da, sözcüğün yeni kazandığı

anlamın gerçekte mümkün olup olmadığına bakmaktır.Mesela yukarı-

daki kullanımlarda günlerin,gerçek bir su gibi akması mümkün değil-

dir.Su içerken bardağın "bitmesi" şöyle dursun,bir zerresinin eksil-

mesi bile düşünülemez.

ÖRNEKLER

*"Duygularımız içimize sığmadı, "alkış" ve "bravo" larla dışarıya döküldü.

Duygular akıcı bir maddeye benzetilmiş,"sığmamak" ve "dökülmek"

sözcükleri mecazlı kullanılmıştır.

* "Bu işçi biraz daha pişmek ister." (soyut; olgunlaşmak anlamında)

*Barış umutları yeşerdi." (soyut; oluşmak anlamında)

* "Serin ama tatlı bir ilkbahar akşamıydı." (soyut; hoş anlamında)

* "Olaylara bir de bu gözle bakmalısın." (anlayış anlamında)

* "Yeni idarecimizin davranışları hamdı." (tecrübesizlik )

* "Ölçülü davranışları vardı." (seviyeli)

DİKKAT!

Mecaz anlamlılıklar sözcük,deyim,argo ve atasözü düzeylerinde

görülebilir:

* "Lodos soğuğu kırdı." (sözcük düzeyinde)

* "Onun ne zamandır kırdığı ceviz kırkı aşıyordu zaten." (deyim)

* "Seni görünce kirişi kırdı tabii." (argo)

* "Ana sorunumuz bu değil." (sözcük)

* "Borsada kaybedince kafayı yedi." (argo)

* "Bu boş kafalar gelişmemizi engelliyor." (sözcük)

* "Her işte kılı kırk yarardı." (deyim)

* "Ateş düştüğü yeri yakar." (atasözü)

 Örnekler:

1. "Bildiğim kadarıyla o evine bağlı bir insandır."

2. "Babam:'Kalk,su getir.'dedi;kardeşim oralı olmadı."

3. "Bu acı olay hepimizi derinden etkiledi."

4. "Bakanın istifasından sonra yoğun bir koltuk kavgası başladı."

5. "Sizin böyle bir işte harcanmanızı istemem."

6. "Çocuğu çok sıkıyorlar."

7. "Ne diyelim, talih bizimle oynuyor."

8. "Hayatımda onun kadar tilki bir adam görmedim."

9. "Su testisi su yolunda kırılır."

10. "Hiçbir şeyi beğenmez;her şeye burun kıvırırdı."

11. "Taşıma su ile değirmen dönmez."

12. "Sanıyorum bu işte onun da parmağı var."

13. "Oturup dururken ne parlıyorsun,sana bir şey diyen mi var?"

14. "Ağzı süt kokan sanatçılar bile bize akıl vermek istediler."

15. "Biz ne dersek diyelim karşı duruyor,bildiğinden şaşmıyordu."

16. "Vatan borcu biter bitmez ordayım."

17. "Bu öğrenci diğerinden bir gömlek daha bilgili."

Argo Düzeyinde Mecaz: Toplumda herkesçe kullanılan dilden ayrı

olarak belirli kesimlerce kullanılan ancak genel dilin içinde yer alan

ve ondan türeyen özel dile argo denir.

GERÇEK ANLAM ARGO ANLAM

Çok sövmek- kalaylamak

kolayca kandırılabilen- keriz

hapishane -dam,delik,kodes,kafes

kokain- beyaz,çilek,taş

öldürmek -nallamak

2-)MECAZ-I MÜRSEL (AD AKTARMASI/DÜZ DEĞİŞMECE)

Benzetme ilgisi söz konusu olmadan,başka bazı ilgilerle,bir sözün

başka bir söz yerinde kullanılmasıyla oluşturulan mecazlardır.

İç -dış ilgisi

* "Anne, çamaşır kazanı kaynadı,gel!"

* "Üstünü çıkarıp yatağa uzandı."

* "Ne zamandır evde tencere kaynamıyor."

* "Bu depoyla Düzce'ye kadar gideriz."

* "Şofben yanıyordu."

Parça - bütün ilgisi

* "O zamanlar bu gazetede usta kalemler vardı."

* "Üniversitedeki kürsüsünde yıllarca çalıştı."

* "Motor gece karanlığında yükünü Bartın'a boşalttı."

* "Bu sahalarda nice altın ayaklar top koşturdu."

Neden - sonuç ilgisi

* "Hay mübarek! Bereket yağıyor bereket!"

* "Bahar aylarında rahmet düşmezse ürün iyi olmaz."

Sanatçı - eser ilgisi

* "Davetlilere piyanosuyla önce Çaykovski,sonra Mozart çaldı."

* "Şimdi de biraz Yûnus Emre okuyalım mı?"

* "Pikapta Münir Nurettin dönüyordu."

Yer , yön , bölge , çağ - insan ilgisi

* "Eve haber verip geleyim."

* "Batı ve Doğu , inanç ve felsefe yönünden hem birbirini etkilemiş

hem birbirine uzak durmuştur."

* "Dünya uyanıkken uyumak maskaralıktır."

* "Ankara bu notaya cevap vermekte gecikmedi."

* "Adresi bir de şu büfeye sorsak mı?"

* "Sizin işinizi şu masa halleder beyefendi."

Soyut - somut ilgisi

* "Türklük yüreğini dağlasın gayrı/Cihan da bizimle ağlasın gayrı."

Somut bir varlık olan "Türk insanı,Türk milleti " yerinde, soyut

olan "Türklük" kullanıldı.

* "Gençlik; kafası ve yüreğiyle toplumun güvencesidir."

"Gençler" yerine soyut olan "gençlik";"düşünce" yerine somut

olan kafa;"cesaret,duygu" kavramları yerine somut olan "yürek"

kullanıldı.

Örnekler:

1. "Ön sokakta yer yok,arabayı arkaya bırakınız."

2. "Çocuk kitapları birinci hamura basılmalı."

3. "Sen bu otobüsle git,ben Bartın'a bineceğim."

4. "Koştu yokuş aşağı,rengi atmış bir şapka."

5. "Depremden sonra Düzce geceyi sokakta geçirdi."

6. "Marmara'da her yelken / Uçar gibi neşeli."

7. "Tiyatroda oynamam konusunda bütün mahalle beni destekledi."

8. "Turistler bu tur için yeni lokomotifler yerine buharlıyı tercih ediyorlar."

9. "Koparıp öpmek için,basacağı toprağı Bütün şehir bekliyor onu dizler üstünde."

10. "Türkiye,Tanzimat'la yüzünü Batı'ya çevirmişti."

3-) TEŞBİH ( BENZETME )

Anlatımı güçlendirmek amacıyla,aralarında ortak nitelik bulunan

iki varlık ya da kavramdan,ortak nitelik yönünden güçlü olandan

zayıf olana aktarma yapılmasıdır.

Benzetmenin dört öğesi vardır :

1.Benzeyen ( B ) : Özellikçe zayıf olan

2.Kendisine Benzetilen ( KB ) : Özellikçe güçlü olan

3.Benzetme Yönü ( BY ) : Aktarılan özellik

4.Benzetme Edatı ( BE ) : gibi,kadar,sanki,güya,misal,andırmak ….

Bunlardan ilk ikisi benzetmenin asıl öğeleridir.Benzetme yönü ve

benzetme edatı yardımcı öğelerdir.Yardımcı öğeler kullanılmadan da

benzetme gerçekleştirilebilir.

ÖRNEK " Cennet gibi güzel vatan "

KB BE BY B

Bir benzetmede bu dört öğe her zaman bir arada bulunmayabilir.

Benzetme,kullanılan öğeler bakımından çeşitlere ayrılır:

1.Ayrıntılı (Tam) teşbih : Dört öğesi de bulunan benzetmedir.

ÖRNEK "Ah bu türküler,köy türküleri

Ana sütü gibi candan

Ana sütü gibi temiz. "

Benzeyen : Köy türküleri

Kendisine benzetilen : Ana sütü

Benzetme yönü : temiz ve candan olması

Benzetme edatı : gibi

2.Kısaltılmış teşbih : Benzetme yönü bulunmayan benzetmedir.

ÖRNEK "Kutu gibi bir dairede oturuyor."

KB BE B

3.Pekiştirilmiş teşbih :Benzetme edatı bulunmayan benzetmedir.

ÖRNEK "Bir siyah kadındır kaldırımlarda gece "

BY KB B

"Yollar köyleri saran eskimiş çerçeveler "

B BY KB

4.Yalın teşbih (teşbih-i beliğ) : Benzeyen ve kendisine benzetilenle

yapılan benzetmedir.

ÖRNEK " Gül tenli sevdiğim "

KB B

" Selviler içinde bir alevdir Emir Sultan "

KB B

"Unutmakta haklısın kömür gözlüm/Haklısın…Bu sözüm sana sitemdir"

KB B

UYARI !

Tam teşbihte mecaz yoktur.Çünkü bütün sözcükler gerçek anlamlarını

korumaktadır.Benzetme kısaldıkça anlatım güçlenmekte,mecaz hava-

sı oluşmaktadır.Mecaz,pekiştirilmiş benzetmede başlar,teşbih-i beliğde

iyice güçlenir.Aşağıdaki örnekleri bu açıdan inceleyiniz.

"Annem melek gibi temiz ruhlu bir insandı." (tam teşbih,mecaz yok)

"Annem iyilikte,bir melekti." (Pekiştirilmiş benzetme,mecaz var;

çünkü,"anne" aslında melek değildir;"melekti" sözcüğü mecazdır.)

"Melek annem,cennete doğru yola çıktı." ("Melek annem" sözü

teşbih-i beliğdir.Mecaz iyice güçlenmiştir.Özellikle "melek" sözün-

de yoğun bir mecaz anlam vardır.)

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1."Ovadan bakılınca çelikten dev bir testere ağzını andıran tepeler,

yaz kış ışıl ışıldır."

2."Bütün gece vagondan vagona un çuvalları taşımış hamallar gibiyiz."

3."Büyük sahra denen bu kum denizinde daha günlerce hamallık

edeceğiz."

UYARI !

Benzetmelerde "benzemek,andırmak,dönmek" gibi fiiller ve bunlardan

türetilmiş fiilimsiler edat yerinde kullanılabilir.

"Saçların tarumar,gözlerinde nem/Ateşe benzerdin,küle dönmüşsün."

KB BE KB BE

"Tepegöz gök gürültüsünü andıran bir sesle kükredi."

B KB BE BY

4."Erciş sapağında,Van Gölü mavi bir çarşaf gibi önüme serildi."

5."Beş altı araba,gelin alayı gibi sıralandı."

6."Fırtınada bir deniz feneri kadar yalnızdım."

7."Rujlu dudakları açık bir yarayı andırıyordu."

8."Köpek leşi gibi uyuyor şehir."

9."Ağzımda bal gibi tatlı bir türkü…"

10."İyi sözler söylenmiş bir kadın gibi güzelleşiyor dünya."

11."Sürüklenen bir kış ölüsüdür zaman."

12."Biliyorum / Şiir bir pencere kuşudur."

13."İnsan bir ormandır derdim sana hep."

14."Bir bakışı vardı Esma'nın / Kavak yelleri gibi pırıl pırıl."

15."Kükremiş sel gibiyim bendimi çiğner aşarım."

16."Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik."

17. "Durmuş bir saat gibiydi durup geçmeyen zaman."

18. "Şiir bir cennet bahçesi / Girmeyene anlatılmaz."

19. "Gözlerimiz kurşun,elimiz bıçak/Severek öldürdük güzellikleri."

20. "Garibanlar yolunuyor kaz gibi/Hangi kuşun neresini yazayım."

21. "Gördüm deniz dedikleri bin başlı ejderi."

22. "Acep beni anar m'ola / O kaşları keman şimdi."

23. "Ve çobanlar gibi dallar yaktık."

24. "Kul Mustafa karakolda gezerken /Gülle kurşun yağmur gibi

yağarken."

25. "Yıldız gibi doğdukça güzel her akşam."

26. "Gözleri çıkarılmış bir âmâ gibi evler."

27. "Ben kendi varlığı içinde taşan / Uçsuz bucaksız bir denizim."

4-) İSTİARE (EĞRETİLEME)

Temel öğelerden (benzeyen, kendisine benzetilen) sadece biri söylenerek

yapılan benzetmeye istiare denir.

İstiare, bir sözün benzetme amacıyla, başka bir söz yerine kullanılması

olarak da tanımlanabilir.

"Yuvayı yapan dişi kuştur."

Bir atasözü olan bu cümlede,"kadın", "dişi kuş"a benzetilmiş,

ancak benzeyen (kadın) kullanılmamıştır. Bu bir istiaredir.

İstiareler ikiye ayrılır:

Açık İstiare: Sadece kendisine benzetilen kullanılır.

Kapalı İstiare: Sadece benzeyen kullanılır.

ÖRN. "Şakaklarıma kar mı yağdı, ne var?"

Şakaklardaki beyazlık kar'a benzetilmiş. Ancak benzeyen kullanılmamış.

Bu, açık istiare örneğidir.

ÖRN. "Çatma kurban olayın çehreni ey nazlı hilâl!"

Şair, bayrağı kaşlarını çatmış bir insana benzetiyor; ancak "insan"

(kendisine benzetilen) dizede açıkça geçmiyor. Sadece benzeyen

öğesi kullanılmış. Bu,kapalı istiare örneğidir.

NOT: Kapalı istiarelerde yalnız Benzeyenin (özellikte zayıf olanın)

kullanıldığını biliyoruz. Bu tür benzetmelerde Kendisine Benzetilenin

özelliklerinden (benzerlik yönünden) bazıları da ipucu olarak kullanılır.

ÖRN. "Çocuklar okula doğru adeta uçuyorlardı."

Çocuklar "kuş"a benzetilmiş,"kuş" değil uçmak eylemi kullanılmıştır.

ÖRN. "Gözlerinden uyku akıyordu."

"Uyku" akıcı bir maddeye (mesela suya) benzetilmiştir."Akıyordu"

eylemi ipucu olarak kullanılmıştır.

NOT:Teşhis (Kişileştirme),insan olmayan varlıklara insan niteliği

kazandırma,insana ait özellikleri o varlıklara mal etme,insandan

diğer varlıklara aktarmadır.

Her teşhiste,bir kapalı istiare vardır;çünkü bu tür benzetmelerde

Kendisine Benzetilen bir insandır ve söylenmemiştir.

Her Kapalı İstiarede ise Teşhis yoktur.

ÖRN. "Boynu bükük buğdaylar,yağmur özlemiyle gökleri gözlüyorlardı."

Burada TEŞHİS ve KAPALI İSTİARE vardır."Buğdaylar" insana benzetilmiş;

"özlem çekmek","gözlemek" gibi özellikleri buğdaya mal edilmiştir.

ÖRNEKLER

* "Derinden derine ırmaklar ağlar / Uzaktan uzağa çoban çeşmesi."

B: Irmaklar ve çoban çeşmesi KB: İnsan(?) BY: ağlamak(ipucu)

TÜR: Kapalı İstiare

* "Gece akıp gitti / Çevirin gündüzün sayfalarını."

B: gece KB: akıp giden bir madde, su (?) BY: akmak(ipucu)

TÜR : Kapalı İstiare

* "Gülüm beni terk edecek / Hasretiyle öldürecek."

B: sevgili (?) KB: gül

TÜR : Açık İstiare

* "Nice dolaşık yolları çözdüm bıraktım."

B: yollar KB: ip, ip yumağı (?) BY: dolaşık, çözmek (ipucu)

TÜR: Kapalı İstiare

* "Gönül her çiçekten bal almak ister / Kırıldı kanadı.uçamaz oldu."

B: gönül KB: arı (?) BY: çiçek,bal almak ve kanadı kırılmak(ipucu)

TÜR: Kapalı İstiare

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1. "Eğilmiş arza,kanar,muttasıl kanar güller."

B: KB: TÜR:

2. "Vurulup tertemiz alnından uzanmış yatıyor

Bir hilâl uğruna ya Rab ne güneşler batıyor."

B: KB: TÜR:

3. "Bir med günü gökyüzü kurşunla örtülü."

B: KB: TÜR:

4. "İki kapılı bir handa / Gidiyorum gündüz gece."

B: KB: TÜR:

5."Can kafeste durmaz uçar / Dünya bir han konan göçer."

B: KB: TÜR:

B: KB: TÜR:

B: KB: TÜR:

6. "Yüce dağların başında salkım salkım olan bulut."

B: KB: TÜR:

7. O kızıl zafer kartalının / Çankaya'da kurulmuş yuvası."

B: KB: TÜR:

8. "Güneş, denizin mavi sularında saçını yıkıyordu."

B: KB: TÜR:

9. Kurban olam kurban olam / Beşikte yatan kuzuya."

B: KB: TÜR:

10."Yeşil kurbağalar öter göllerde / Kırıldı kanadım kaldım çöllerde."

B: KB: TÜR:

11."Yürüyordum, ağlıyordu ırmaklar."

B: KB: TÜR:

12."Havada bir dost eli okşuyor elimizi."

B: KB: TÜR:

13."Yüce dağ başında siyah tül vardır."

B: KB: TÜR:

14."Sabahtan uğradım ben bir fidana."

B: KB: TÜR:

15."Mor menekşe boyun eğmiş / Yapracığı suya deşmiş."

B: KB: TÜR:

16."Tekerlekler yollara bir şeyler anlatıyor."

B: KB: TÜR:

17."Birçok seneler geçti dönen yok seferinden."

B: KB: TÜR:

18."Semânın kandilleri yanmıştı."

B: KB: TÜR:

19."Durur tekbir alır dağlar / Döner dağlarda kartallar."

B: KB: TÜR:

20."Vatan ufkundaki en güzel çeyiz

En şanlı süs,baktım yarıya çekildi."

B: KB: TÜR:

21."Uzak dağlarda kaybolmuş bir bulut/Rüzgârın bir unutkanlığıdır."

B: KB: TÜR:

22."Yedi tepeli şehirde bıraktım gonca gülümü."

B: KB: TÜR:

23."Saçlarıma yıldız düşmüş koparma anne."

B: KB: TÜR:

24."Görünmez kanatlarıyla hatıralar / Camlara çarpıp duruyor."

B: KB: TÜR:

25."Başımdan bir kova sevda döküldü

Islanmadım,üşümedim,yandım oy!"

B: KB: TÜR:

26. "Gökyüzü sarsılıp köpürüyor,camlara saldırıyor."

B: KB: TÜR:

27. "Varsın bahçelerde rüzgâr gezinsin."

B: KB: TÜR:

28. "Ufuklar merhametsiz,rüzgârlar hoyrat

Yok artık can verdi aydınlık mevsimler."

B: KB: TÜR:

29."Dağlara yaslanıp yatan güneşi/Yaralı, hastadır, yorgundur sandım."

B: KB: TÜR:

30. "Bir ateş düştü canıma / Yanarım kimseler bilmez."

B: KB: TÜR:

5-) TEŞHİS ( KİŞİLEŞTİRME )

İnsana ait özelliklerin insan olmayan varlıklara mal edilmesiyle

gerçekleştirilen mecazlı bir anlatım özelliğidir. Bazen benzetme çoğu

zaman da kapalı istiare biçiminde gerçekleştirilir.

ÖRNEKLER

* "Sevincinden ağlayan,gülen,haykıran rüzgâr

Kalplere sevinç,umut ve inanç getiriyor."

Rüzgâr,insan gibi sevinmekte,sevincinden ağlamakta,gülüp haykır-

maktadır.Böylece kişileştirme gerçekleştirilmiştir.Kendisine benzetilen

"insan" söylenmediği,gülmek,ağlamak,sevinmek,haykırmak gibi

insana ait özellikler 'benzetme yönleri' belirtildiği için kişileştirme,

kapalı istiare biçiminde gerçekleştirilmiştir.

* "Rüzgâr,bir insan gibi sevincinden ağlıyor,gülüyor,haykırıyordu."

denirse benzeyen de kendisine benzetilen (insan) de belirtildiği

için kişileştirme,benzetme şeklinde gerçekleştirilmiş olur.

* "Dağ başını duman almış / Gümüş dere durmaz akar."

İkinci dizede,insanın 'ağlama' özelliği 'dere'ye aktarılmış,dere

kişileştirilmiştir.Aynı zamanda kapalı istiare yapılmıştır.

* "Ben öpmeden önce yanaklarını/Varsın teller,tüller,duvaklar öpsün."

teller,tüller,duvaklar' kişileştirilmiştir.

* "Besbelli her saat artar kederi/Belki de yüreği yara dağların."

İnsana ait 'yüreği yaralı' ve 'kederli' olmak dağlara verilmiştir.

*Bir yağmur başlar ya inceden ince/Bak o zaman topraktaki sevince."

'sevinmek' özelliği toprağa verilmiştir.

*"Renkler başkalaştı gün ortasında/Koyu bir karanlık öptü denizi."

'öpmek' özelliği karanlığa mal edilmiştir.

* "Bir bulut gezer yayla yayla Anadolu'yu

Bir baştan başa selâm götürür."

'selâm götürmek' özelliği buluta verilmiştir.

* "Aynalar,bakmayın yüzüme dik dik

İşte yakalandık,kelepçelendik."

Şair,kendisine dik dik baktıklarını söyleyerek 'aynaları'

kişileştirmiştir.

* "Kuşlar,senin uzak diyarlara gittiğini söylediler bana."

'Kuşlar' konuşmaktadır,kişileştirme yapılmıştır.

* "Konunun hassasiyeti nedeniyle kalemimin çok temkinli hareket

ettiğini okurların fark etmişlerdir."

'kalem' insan gibi temkinli,tedbirli,ölçülü hareket ediyor.

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1. "Toplanırken göklerde bulutlar yığın yığın

Hırçın bir fırtınaya dönüşüyordu deniz."

2. " Dans eden kelebekler,şarkı söyleyen kuşlar,göz kırpan çiçekler

vardı o yerde."

3. "İçmiş gibi geceyi bir yudumda / Göğün mağrur bakışlı bulutları."

4."Dinle yolcu bu su onun sesidir/Sinsi adımlarla akşam yürüyor."

5. "Rüzgâr uyumuş,ay gülüyor; her taraf ıssız."

6. "Yeditepe üstünde zaman bir gergef işler."

7. "Çukurova bayramlığın giyerken."

8. "Bir balık ağlıyordu / Denizde / Başını yaslamış / Ufacık bir yosun

parçasına."

9. "Dinmiş denizlerin şarkısı, rüzgâr uymakta

Körfez düşünür, Kanlıca mahzundur uzakta."

10."Yeşil sedirlerde dinlenir huzur."

11. "Mavi tulumbayla gülümser evim."

12. "Çocukluğum oynar serin avluda."

13. "Bir bahar sabahının karanlığında ıssız

Gökte diz çökmüş iki titrek ışıklı yıldız."

14. "Ay suda bestelerken en güzel şarkıyı

Küreklerim de suya en derin şiiri yazdı."

15. "Akdeniz'in dalgaları cilveli / Akdeniz'dir denizlerin güzeli."

16. "Haliç'te bir vapuru vurdular dört kişi

Demirlemişti,eli kolu bağlıydı,ağlıyordu."

6-) İNTAK ( KONUŞTURMA )

İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıkları konuşturma sanatıdır.

Konuşturma,kişileştirmeden sonra gelir.Varlık önce kişileştirilir,

gerekirse konuşturulur.

ÖRNEKLER

* "Ben bir ayrıkotuyum / Ne buğday amcam,ne pirinç dayım /

Mısırla akraba bile değilim. / Bir yeşermeye göreyim: /

Kızmasınlar halim duman / Canıma kastederler yapabilseler /

Ama nafile kurumam."

Ayrıkotu konuşturulmuştur.

* "Benim adım dertli dolap / Suyum akar yalap yalap /

Böyle emreylemiş Çalap (Tanrı) / Derdim vardır inilerim."

* "Adam elini uzattı;tam onu koparacağı sırada,mor menekşe:'Bana

dokunma!' diye bağırdı."

* "Küçük bir çeşmeyim yurdumun / Unutulmuş bir dağında /

Hiç kesilmeyecek suyum / Yıldızların aydınlığında /

Boyuna akar dururum."

Verilen parçada "çeşme" insan gibi konuşturuluyor.

* "Akıl ersin,ermesin sevdama

Senden yanayım, dedi yeşeren dal senden yana."

UYARI !

Konuşturulan varlıklar kişileştirildikleri için kullanılan her intak

sanatıyla birlikte teşhis sanatı da yapılır; ancak yapılan her teşhiste

intak sanatı yoktur.

* "Ey benim sarı tamburam / Sen ne için inilersin? /

'İçim oyuk derdim büyük / Ben anınçün inilerim!..' "

* " 'Yıldızlar sönsün' diyerek bağırdı karanlıktan sümbül."

7-) KİNAYE ( DEĞİNMECE )

Bir sözün, benzetme amacı güdülmeden, hem gerçek hem de mecaz

anlamını düşündürecek biçimde kullanılmasına kinaye denir. Kinayede

asıl kastedilen, mecaz anlamdır. Kinayeden;karşıdakini incitmeden

iğnelemede,hafif ve zarif biçimde alaya almada yararlanılır.

Deyim ve atasözlerimizde kinayeye çok rastlanır.

ÖRNEKLER

* "Arkadaşın dayısı güçlüdür, halleder."

* "Bırak onu, burnu büyük adamdan hayır gelmez."

* "Çocukların velvelesi, herkesi ayağa kaldırdı."

* "Çok zahmet çektik, sonunda ayağımız düze bastı."

* "Ne yapsın, ayağı kaydı bir kere."

* "Böyle yürürseniz mahalleye yatsıya varırsınız."

* "Bu taşı bize dostumuz atıyorsa durup düşünmemiz gerekir."

* "Eh,bu hızla gidersek, okula belki yarın sabah varırız." ÖSS

* "Ey benim sarı tamburam

Sen ne için inilersin

-İçim oyuk derdim büyük

Ben onun'çün inilerim."

* "Ben toprak oldum yoluna

Sen aşırı gözetirsin

Şu karşıma göğüs geren

Taş bağırlı dağlar mısın?"

* "içinizde en yürekli olan gelsin."

* "Yokuş çıkmayı göze almayanlar hep çukurda kalır."

* "Atılan ok geri gelmez."

* "Rüzgâra karşı tüküren kendi yüzüne karşı tükürür."

* "Karşısında ağzımı açamadım ki."

8-) TARİZ ( DOKUNDURMA / SİTEM / İĞNELEME )

Sözcük anlamıyla "dokundurma","taşlama","taş atma" demektir.Terim

olarak; bir sözün görünürdeki anlamının tam tersi amaçlanarak kul-

lanılmasıyla gerçekleştirilen mecazlı anlatımdır. Kinayedekinden

daha keskin alay ve eleştiri içerir. Yazıda tariz,bazen parantez içe-

risinde ünlem ( ! ) işaretiyle belli edilir.

ÖRNEKLER

* "Bazı sevgili dostlarımın ( ! ) benim için karpuz kabuklarının

en kayganlarını hazırladıklarını biliyorum."

* "Adamınız,Allah için, gerçekten ustaymış; onun eli değeli bizim

makine kararsızlığı bıraktı; artık hiç çalışmıyor."

* "Kefil olduğunuz gece bekçisi hakikaten güvenilir çıktı; üç gün

sonra bizim kasayı yüklenip kayboldu."

* "Benim oğlum çok cesurdur canım,horozdan korktuğuna bakmayın."

* "Çayın nefis olmuş,kabak suyu gibi."

UYARI

Dokundurmaca anlamını çözebilmek için, sözün nasıl bir durum için,

hangi ortamda kullanıldığına; varsa, diğer cümlelere dikkat etmek

gerekir.

* "Ne kadar kültürlü olduğu ( ! ) yazılarından belli."

* "Beni ne çok sevdiğini ( ! ) biliyordum zaten;iki yıl sonra telefon

etmek zahmetine girerek bunu kanıtladın."

* "Ne kadar eli açık olduğunu gördünüz değil mi?Derneğe tam bir

milyon lira bağışladı."

* "Bu ne kudret ki Elifbâ'yı okur ezberden."

* "Aferin oğlum Ahmet / Bu yolda devam et /

Herifçioğlu Sen Mişel'de koyuvermiş sakalı

Neylesin bizim köyü / Nitsin Mahmut Makal'ı."

UYARI

Tariz ile kinaye karıştırılmamalıdır.Tarizde sözün gerçek ya da

mecaz anlamda kullanılmasından çok,karşıt anlamı önemlidir.Kinayede

ise sözün her iki anlamının bir arada kullanılıp kullanılmadığına

bakılır.

9-) HÜSN-İ TALİL ( GÜZEL NEDEN BULMA )

Herhangi bir olayı gerçek nedeninin dışında daha güzel ve hayali

bir nedene bağlayarak açıklama sanatıdır.

ÖRNEKLER

* "Sen gittin yaslara büründü cihan

Soluyor dallarda gül dertli dertli"

Şair, "akşamın gelişini" ve "gülün solmasını", "sevgilinin gidişine

bağlamıştır.Böylece gerçek neden yerine hoşa giden, hayali bir neden

bulmuştur.

* "Güzel şeyler düşünelim diye

Yemyeşil oluvermiş ağaçlar"

Şaire göre ağaçlar, insanların mutlu olmasını, güzel şeyler düşünmesi

için yemyeşil olmuştur. Bu ağaçların yeşil olmasının gerçek nedeni

değildir. Şair gerçek nedeninin dışında daha güzel ve etkileyici bir

neden bulmuştur.

* "Renk aldı özge ateşimizden şerâb ü gül

Peymâne söylesün bunu gülzâr söylesün"

ŞERAB : şarap , PEYMANE : kadeh , GÜLZÂR : gül bahçesi

Bu dizelerde şair, şarabın ve gülün rengini ( kırmızılığını ) kendi içindeki

ateşten geldiğini belirtiyor.Böylece şarabın ve gülün kırmızılığını

gerçek nedeninin dışında daha güzel ve hayali bir nedenle açıklıyor.

* "Yeni bir ülkede yem vermek için atlarına

Nice bin atlı kapılmıştı fetih rüzgârına"

Akıncıların yeni ülkeler fethetme isteklerinin nedeni olarak, şair

atlarına yeni bir ülkede yem vermek isteyişlerini gösteriyor. Oysa

fetihlerin asıl amacı toprak kazanmaktır.

* "Sen yoksun hiçbir şey yok

Güneşin rengi

Ağustosyıldızlarının sıcaklığı

Karanfil kokusu"

Şair, karanfil kokusunun ağustos yıldızlarının sıcaklığının, güneşin

renginin olmayışını gerçekçi bir neden değil de sevdiğinin yok oluşuna

bağlıyor.

* "Müzeyyen oldu reyâhin bezendi bâğ -ı çemen

Meğer ki bağa haber geldi yârdan bu gece"

MÜZEYYEN OLMAK : süslenmek , REYÂHİN : fesleğenler

Şair, "Bahçe, süslenmiş fesleğenlerle bezendi, meğer sevgili bu gece

geleceğini bildirmiş." diyor. Bahçenin süslenmesini sevgilinin geleceği

haberine bağlıyor. Halbuki bahçenin güzellik kazanması mevsimle ilgi-

lidir.

* "Hâk - i pâyine yetem der ömrlerdir muttasıl

Başını taştan taşa urup gezer âvâre su"

Irmakların dağ taş aşarak ( başını taştan taşa vurarak ) akıp gidişi,

Hz.Peygamberimizin ayak bastığı topraklara ulaşmak nedenine

bağlanıyor.

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1- "Güller ki yüzünün renginden utandıkları için kızardılar"

2- "Yoksun diye bahçemde çiçekler açmıyor bak."

3- "Ey sevgili sen bu ilden gideli yaprak döktü ağaçlar, soldu

gökyüzü."

4- "Sen gelince güller açar bahçemde / Bahar güler kahkahayla."

5- "O çay ağır akar yorgun mu bilmem

Mehtâbı hasta mı,solgun mu bilmem"

6- "Bir düğün havası eserdi mahallemizde

Kayısı ağaçları gelin olunca"

7- "Gök ağladı gün boyun sen gidince"

8- " O kadar yürekten çaldı ki / Türküler aşındırdı kavalı"

9- "İşim gücüm budur benim / Gökyüzünü boyarım her sabah

Hepiniz uykudayken / Uyanır bakarsınız ki mavi"

10-"Gün senin için doğuyor, senin için

Ben bir yıldızım yıldızlar ortasında"

10-) TECÂHÜL - İ ÂRİF ( BİLMEZLİKTEN GELME )

Bir anlam inceliği yaratmak ya da nükte yapmak için, şairin, çok iyi

bildiği bir şeyi bilmiyor görünerek söz söylemesine tecâhül -i ârif

denir.

ÖRNEKLER

* "Yılın ilk karı yağdı

İyice kısaldı günler

Ölülerimiz üşür mü ki?"

Son dizede şair ölülerin üşümediklerini bildikleri halde,sorudan

yaralanarak bu durumu bilmezlikten geliyor.

* "Sözü yazdımdı da kalmış öbür entaride

Va'diniz bûse mi vuslat mı unuttum ne idi"

VAAD : herhangi bir konuda söz vermek , BUSE : öpücük ,

VUSLAT : kavuşma

Şair, sevgilisinin kendisine buse mi vuslat sözü mü verdiğini unuttu-

ğunu belirterek bildiği bir gerçeği bilmezlikten geliyor.

* "Ey şûh Nedimâ ile bir seyrin işittik

Tenhaca varıp Göksu'ya işret var içinde"

ŞÛH : çılgın , TENHACA : gizlice , İŞRET : yeme içme

Bu beyitte,sevgili ile Göksu'ya gezmeye giden de Nedim,bunu başka-

sından işitmiş gibi bibi söyleyen de Nedim'dir.

* "Âb-ı gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem

Yâ muhît olmuş gözümden günbed-i devvâre su"

( Bilmiyorum, dönen kubbe "gökyüzü" kendiliğinden mi su rengindedir;

yoksa göz yaşlarım mı gökyüzünü kaplamıştır. )

Fuzuli bu beytinde, gökyüzünün niçin su renginde olduğunu bilmedi-

ğini söyleyerek, döktüğü göz yaşlarının gökleri kaplaması nedeniyle

böyle olabileceği ihtimalini ileri sürüyor. Doğal olarak şairin gökyüzünün

niçin su renginde olduğunu bilmemesi imkânsız; fakat böylece ne kadar

çok ağlamış, çok gözyaşı dökmüş olduğunu nükteli bir tarzda belirtmiş

oluyor. Bu beyitte tecâhül-i ârif ile mübalağa da vardır.

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1- "Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mâhım

Kurbanın olam var mı benim bunda günahım"

2- "Dün gece yoktu ki / Bu dağ buraya nasıl gelmiş? "

3- "Çördükler,cevizler, iğdeler

Gidin bakın gölgeleri orda mı? "

4- "Şakaklarıma kar mı yağdı ne var

Benim Allah'ım bu çizgili yüz? "

5-Sular mı yandı neden tunca benziyor mermer? "

6- "Arzu dolu,yaşamak dolu

Bu eller miydi resimleri tutarken uyuyan? "

7- "Su insanı boğar, ateş yakarmış

Her doğan günün bir dert olduğunu

İnsan bu yaşa gelince anlarmış."

11-) MÜBALAĞA ( ABARTMA )

Bir özelliğin ya da durumun olduğundan daha çok gösterilmesidir.

Abartmanın oluşması için, söz konusu özelliğin, mantığın sınırlarını

zorlayacak biçimde büyütülmesi gerekir. Böylece mecaz da oluşur.

ÖRNEKLER

* "Ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker

Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer"

Bu dizelerde "atalarının gökten inerek, şehit olan askerlerin alnını

öpmesi " istenmektedir. Şair bunun gerçekleşmesinin olanaksız ol-

duğunu bildiği halde sözün etkisini artırmak için abartmaya gitmiştir.

* "Bir gün doludizgin boşanan atlarımızla

Yerden yedi kat Arş'a kanatlandık o hızla "

Akıncıların atları öyle hızlı koşmaktadır ki hızlarını alamazlar ve bi-

nicileriyle yerden yedi kat Arş'a yükselirler.Burada olmayacak bir

durumun anlatımı vardır.

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1- "Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle"

2- "Ölüm indirmede gökler ölü püskürmede yer

O ne müthiş tipidir savrulur enkâz-ı beşer"

3- "Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ

Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan şühedâ"

4- "Âlem sele gitti gözüm yaşımdan."

5- "Akdeniz'in dalgası gönlüm kadar taşmadı."

6- "Her damlada bir umman var / Yüzdüm, yüzdüm tükenmiyor. "

7- "Sürsün baş başa bu yolculuk / Sayıları delirtecek mesafelere."

8- "Farz et denize çıktım / Su biter,derdim bitmez."

9- "Yahu, o haritadaki denizi görse boğulur."

10- "Gökte yanan güneşi; koparıp tan yerinden

Elimizde meşale gibi taşımaktayız."

11- "Aşkınla tutuştum yandım / Gör beni neyledi sevdan."

12- "Bir âh çeksem dağı taşı eritir."

13- "Derdimi döksem ben Karadeniz'e

Kırım sahillerini sel tufan alır."

14- "Ölçüyü yitirdik tümden / Yüzükler kemer oldu ha ! "

15- "Aşk çekici değdi örse / Durmam gayrı dünya dursa. "

16- "Elim değse akan sular tutuşur

İçim dışım yanar oldu gel gayrı. "

17- "Sizi yıkarım dağlar / Yâre zarar gelirse."

18- "Bu dertten demir çürür / Bilmem nasıl dayandım."

19- "Deniz mürekkep olsa / Yazılmaz benim derdim."

20- "Zâlım yârin elinden / Gözyaşım sele döndü. "

12-) TEZAT ( KARŞITLIK )

İki karşıt düşüncenin bir arada söylenmesidir. Ancak "Gece uyurum,

gündüz çalışırım." demekle tezat sanatı olmaz. Gece ile gündüz zıt

iki kavramdır,düşünce değildir. Oysa tezat, kavramların zıtlığında

değil, düşüncenin zıtlığındadır.

ÖRNEK

* "Meyhâne mukassi görünür taşradan ammâ

Bir başka ferah başka letâfet var içinde"

Nedim'in bu beytinde meyhanenin hem sıkıntılı hem de ferah ve latif

olduğu söyleniyor.Akla ve mantığa uygun bir şekilde, bir varlığın

birbirine zıt özellikleri bir arada söylenmiş oluyor.

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.

1- "Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz."

2- "Karlar etrafı beyaz bir karanlığa gömdü

Kar değil gökyüzünde yağan beyaz ölümdü."

3- "Ben de gördüm güneşin doğarken battığını

Esrarlı bir bakışın gönlü kapattığını."

4- "İbadet eylerim,namaz kılmam

Temizlik severim,lekemi silmem

Ömrümde zararsız günümü bilmem

Her senede yüz milyonluk kârım var."

5- "Görmediğim şeyi asla sezemem /Korku bilmem hiç yalnız gezemem

İcap etse kendi adımı yazamam / Kâtiplikte gayet iştihârım var."

İŞTİHÂR : meşhur olmak,ün salmak

6- "Gülen çehremi görüp / Sanmayın beni bahtiyârdır

Her kahkahanın içinde / Bir damla gözyaşı vardır."

7- "Bir kız vardı yok gibi öyle güzel!"

8- "Lâkin ben hiç bu kadar mahzun olmadım

Ölümü hatırlatan ne var bu resimde?

Halbuki hepimiz hayattayız."

9- "Nedir benim bu çilem

Hesap bilmem

Muhasebe memuruyum."

11-"Ne efsûnkâr imişsin âh ey didâr-ı hürriyet

Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esaretten."

12-"Rüzgâr eser dallarımız atışır

Yas ile sevincim yıkışır dağlar."

13-"Kara gözlerinin beyaz feneri olayım."

14-"Bin bir başlı kartalı nasıl taşır kanarya?"

15-"Ben de gördüm güneşin doğarken battığını."

13-) TELMİH ( HATIRLATMA )

Söz sırasında, herkesçe bilinen bir olayı geçmişteki bir olaya ,ünlü

bir kişiye, bir inanca… işaret etmeye, onu anımsatmaya telmih denir.

Çağrışıma dayanan bu sanatta anımsatılan şey uzun uzadıya açıklanmayıp

bir iki sözcükle ifade edilir.Telmihte, anlatılan duygu ile işaret edilen olay

arasında gizli bir benzetme söz konusudur.

ÖRNEKLER

* "İnsanız, en şerefli mahlukuz / Deyip de pek fazla

Övünmemiz haksız / Atamız elma çaldı cennetten

Biz o hırsızların çocuklarıyız."

Şair, "Atamız elma çaldı cennetten" dizesiyle okuyucuya Adem ile

Havva'nın cennetten kovulmasına neden olan olayı anımsatmakta ve

telmih sanatına başvurmaktadır.

* "Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid'i

Bedr'in aslanları ancak bu kadar şanlı idi."

Şair, Çanakkale şehitleri için yazdığı bu dizelerde, düşmanla savaşan

Mehmetçikleri Bedir Savaşı'ndaki Hz. Peygamberimizin askerlerine

benzetiyor ve bu olayı anlatırken geçmişteki bir olaydan yararlanıyor.

* "Ey dost senin yoluna / Canım vereyim Mevlâ

Aşkını komayayım / Od'o gireyim Mevlâ"

Son dizedeki "ateş" anlamına gelen "od" sözcüğü, Hz. İbrahim'in

ateşe atılmasına ve ateşin gül bahçesine dönmesine telmih vardır.

* "Gökyüzünde Îsâ ile / Tûr dağında Mûsâ ile

Elindeki âsâ ile / Çağırayım Mevlâm seni"

Birinci dizede "Hz.Îsâ'nın göğe çıktığı inancı"na , ikinci dizede

"Hz. Mûsâ'nın Tûr-ı Sinâ dağında Allah ile konuşması " olayına ve

üçüncü dizede de yine "Hz. Mûsâ'nın yere atınca yılan olan âsâsıyla

gösterdiği mucizelere telmih vardır.

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1- "Şuh Şirin'ler yüzünden dağ delen Ferhat'lar

Aslıhan'lardan yanan Âşık Kerem'ler görmüşüz."

2- "Sultan Süleyman'a kalmayan dünya

Bu dağlar yerinden ayrılır bir gün."

3- "Ekmek Leylâ oldu dostlarım / Mecnûn oldum peşi sıra giderim."

4- "Vahdetün şarabından / Bir cur'a nûş edeyin

Enel-Hak çağıruban / Dâra gireyin Mevlâ"

5- "Sabâ Mesîh- dem olub bahârdan bu gece

Hıtâ'ya benzedi gülşen nigârdan bu gece

SABÂ .hafif ve tatlı esen rüzgâr, MESÎH :Îsâ peygamberin lakabı

HITÂ : Çin'in kuzeyinde ceylanları dolayısıyla mis gibi kokan ülke

(Misk.ceylanların göbeğinden çıkarılan güzel bir kokudur.)

GÜLŞEN :gül bahçesi

NOT: Bu beyitteki diğer söz sanatlarını da inceleyiniz.(Teşbih,tenasüp,

kapalı istiare, hüsn-i talil )

14-) TEVRİYE ( İKİ ANLAMLILIK )

Birden çok gerçek anlamı olan bir sözü herkesçe bilinen ( yakın )

anlamında değil de uzak anlamını kastederek kullanmaya denir.

Tevriyeli kullanılan sözlerin iki anlamı da gerçek anlamdır. Tevriyede

mecaz yoktur; tevriye bu yönüyle kinayeden ayrılır.

ÖRNEKLER

* "Bu kadar letafet çünkü sende var

Beyaz gerdanında bir de ben gerek"

İkinci dizede "ben" tevriyeli kullanılmıştır. Yakın anlamı,vücuttaki

siyah kabartı; uzak anlamı ise, I. Tekil kişi.

* "Âvâzeyi bu âleme Dâvud gibi sal

Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş"

Şair, "Bâkî" sözünü tevriyeli kullanmıştır. Yakın anlamı,şairin adı;

uzak anlamı ise,edebî, sonsuz.

* "Gül gülse dâim ağlasa bülbül aceb değül

Zira kimine ağla demişler, kimine gül "

Yakın anlamı,gülme eylemi; uzak (amaçlanan) anlamı gül çiçeği.

* "Bir delikanlı haramîdir deyü afv ettiler

Asmadan kurtuldu ammâ çok sıkılmıştır şarâb "

Asma, söylenen anlamıyla asmak eylemi; amaçlanan anlamıyla da

üzümdür.

* "Koyup kaldırmada ikide birde

Kazan devrildi, söndürdü ocağı"

ocak,ateş yakılan yer; Yeniçeri Ocağı

* "Bana Tâhir Efendi kelp demiş

İltifatı bu sözde zâhirdir

Mâlikî mezhebim benim zirâ

İtikatımca kelp tâhirdir.

tâhir, söylenen anlamı temiz demektir; amaçlanan anlamı ise Tâhir

Efendi'dir.

* "Bâkî çemende hayli perîşan imiş varak

Benzer ki bir şikâyeti var rûzgârdan

"rüzgâr" sözcüğü hem yel hem de zaman anlamıyla tevriyeli kullanıl-

mıştır.

15-) TENASÜP ( UYGUNLUK )

Anlamca birbiriyle ilgili sözcüklerin bir arada kullanılması sanatıdır.

Karşıt anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması tenasüp değildir.

Divan şairleri, tenasüp sanatında, türlü bilim terimlerini, mitoloji,

tarih ve mesnevi kahramanlarını, hayvan , bitki ve çiçek adlarını

bol bol kullanmışlardır.

ÖRNEKLER

* "Mest olupdur çeşm ü ebrûnun hayâlinde imam

Okumaz mihrâbda bir harf-i Kur'an'ı dürüst"

* "Suya versin bâğban gülzârı zahmet çekmesin

Bir gül açılmaz yüzün tek verse bin gülzâre su"

* "Koyuldu rengi köpüklerde karın

Işıklar kesildi sularda.

Akşam mı bu gelen güneş mi batacak?

Benim bir güzel var beklediğim

Coşan dalgaları kucaklayacak."

* "Lâleyi,sümbülü gülü hâr almış

Zevk u şevk ehlini âh u zâr almış."

16-) LEFF Ü NEŞR ( SIRALI AÇIKLAMA )

Genellikle bir beyit içinde, birinci dizede birkaç şeyi anlattıktan

sonra, ikinci dizede bunlarla ilgili benzerlik ve karşıtlıkları belirt-

meye leff ü neşr denir.Bu sanat düzyazıda da görülebilir. Teşbih

ve istiare ile yakından ilgili olanbu sanat, ilk dizede söylenenlerin

ikinci dizede düzenli ya da düzensiz açıklanışına göre ikiye ayrılır.

ÖRNEKLER

* "Hakir olduysa millet şanına noksan gelir sanma

Yere düşmekle cevher, sâkıt olmaz kadr ü kıymetten

* "Sen bana en sadık arkadaştın

Gönlümde ateştin, gözümde yaştın

Ne diye tutuştun, ne diye taştın

Beni kıskandırıp durmalı mıydın?"

* "İşte gördüğünüz üzere, savaş ve barışa işaret olarak, bir elimizde

kan dökücü mızrak, bir elimizde de zeytin dalı var; ikisinden birini

seçerek kabul buyurunuz."

* "Deli eder insanı bu deniz, bu gökyüzü

Göz kırpar yıldızlar, türkü söyler balıklar."

* "Bakışların kor ateş / Duruşun durgun su

Biri yakar, biri boğar."

* "Ârızın yâdıyla nemnâk olsa müjgânım nola

Zâyi olmaz gül temennâsıyla vermek hâre su

* "Bâğ-ı dehrin hem hazânın hem bahârın görmüşüz

Biz neşâtın da gamın da rûzgârın görmüşüz."

17-) TEKRİR ( YİNELEME )

Sözün etkisi güçlendirmek için sözcük ya da söz grubunu yineleme sanatıdır.

Örnekler:

* "Ey varlığı varı var eden var !

Yok yok sana yok demek ne düşvar."

* "Kimsesizim kimsem yoktur herkesin var kimsesi

Kimsesiz kaldım meded kıl kimsesizler kimsesi."

* "Kapalı Çarşı içinde kapalı rüya çarşıları

Kapalı Çarşı içinde öfke ve af çarşıları."

* "Bu yağmur…Bu yağmur…Bu kıldan ince

Öpüşten yumuşak yağan bu yağmur

Bu yağmur…Bu yağmur…Bir gün dinince

Aynalar yüzümüzü tanımaz olur."

* "Hepsi gider, bu kubbede kalacak

Âşık sesi, şair sesi, er sesi

Bizi bundan sonra sarıp alacak

Tanrı sesi, sanat sesi, yâr sesi"

* "Kaldırımlar, ıztırap çekenlerin annesi,

Kaldırımlar, içinde yaşamış bir insandır.

Kaldırımlar, duyulur ses kesilince sesi

Kaldırımlar, içimde uzayan bir lisandır. "

18-) İSTİFHAM ( SORU SORMA )

Sözü, cevap beklemeksizin anlamı güçlendirmek için soru soruyormuş

gibi kullanma sanatıdır.

ÖRNEKLER

* "Hani o, bırakıp giderken seni / Bu öksüz tavrını takmayacaktın?

Alnına koyarken veda busemi / Yüzüme bu türlü bakmayacaktın?

Gelse de en acı sözler dilime / Uçacak sanırım birkaç kelime

Bir alev halinde düştün elime / Hani ey gözyaşım, akmayacaktın?"

Şair, birinci dörtlüğün ikinci ve dördüncü,ikinci dörtlüğün son dize-

sinde soru sorma yoluna gitmiştir. Ancak bu sorular cevap gerektir-

memektedir.

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz

1- "Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ

Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan şühedâ "

2- "Bana kara diyen dilber / Gözlerin kara değil mi ?"

3- "Olur mu dünyaya indirsem kepenk

Gözyaşı döksem Nuh Tufanı'na denk ?"

4- "Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı

Felekler yandı âhımdan muradım şem'i yanmaz mı

19-) ALİTERASYON ( SES YİNELENMESİ )

Bir şiirde ya da düzyazıda ahenk yaratmak amacıyla aynı ses ya da

hecenin yinelenmesine aliterasyon denir.

ÖRNEKLER

* "Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında."

* "cinayeti kör bir kayıkçı gördü

ben gördüm kulaklarım gördü

vapur kudurdu, kuduz gibi böğürdü

hiçbiriniz orda yoktunuz."

* "Salkım salkım tan yelleri estiğinde

Sakallı bozaç turgay sayradıkça "

* "Dest bûsı arzûsiyle ölürsem dostlar

Kûze eylen toprağım sunun anınla yâre su"

* "Sev seni seveni hâk ile yeksân ise

Sevme seni sevmeyeni Mısır'a sultân ise"

* "Eylülde melûl oldu gönül soldu da lâle

Bir kâküle meyletti gönül geldi bu hâle"

20-) SECÎ ( İÇ KAFİYE / NESİR KAFİYESİ )

Cümlelerin ya da bir cümle içinde birden çok sözcüğün sonlarındaki

ses benzerliğine seci denir. Seci, nesirde kullanılan uyak olarak da

tanımlanabilir. Özellikle Divan nesrinde secili anlatım bir amaç

sayılmıştır.

ÖRNEKLER

* "Ey gözlerin nuru, gönüllerin sürûru; başımızın tâcı,dil ehlinin

mîrâcı "

* "İlâhi her neyi gülzâr ettinse anı ittim,ilâhi elime her ne sundunsa

anı tuttum; ilâhi gönlüm oduna ne yaktınsa o tüter, ilâhi vücudum

bahçesine ne diktinse o biter."

* "İlâhi, kabul senden, ret senden; şifa senden, dert senden… İlâhi,

iman verdin, daim eyle; ihsan verdin, kaim eyle." ÖYS

* "Dost yolunda nistlik gerek, yâr önünde pestlik gerek; ten cübbesi

çâk gerek,gönül evi pâk gerek. "

21-) İRSÂL-İ MESEL

Dizelerde bir atasözü ya da deyimi kullanma, açıklama sanatıdır.

ÖRNEKLER

* "Balık baştan kokar bunu bilmemek

Seyrânî gâfilin ahmaklığından"

* "Çağır Karac'oğlan çağır / Taş düştüğü yerde ağır

Gönül sevdiğinden soğur / Görülmeyi görülmeyi."

* "Tok olanlar bilemez çektiğini aç kalanın

Sırtı pek kimseye ahvâl-i şitâ ( kış ortamı ) yaz görünür."

* "Cihân-ârâ cihân içredir ârayı bilmezler

O mâhiler ki deryâ içredir deryayı bilmezler "

22-) AKİS ( ÇAPRAZLAMA )

Bir cümle ya da dize içindeki sözleri ters çevirerek söylemeye

akis denir.

ÖRNEKLER

* "Her inişin bir yokuşu, her yokuşun bir inişi vardır."

* "Yemek için yaşamamalı, yaşamak için yemelidir.

* "Didem rûhunu gözler,gözler rûhunu didem

Kıblem olalı kaşın, kaşın olalı kıblem."

* "Gamzen ciğerim deldi / deldi ciğerim gamzen

Bilmem nic'olur halım / Halim nic'olur bilmem "

* "Cennet gibidir rûyin / rûyin cennet gibidir

Âdem doymaz sana / sana doymaz âdem"

RÛ : yüz ÂDEM : insan

23- ) İŞTİKAK ( TÜRETME )

Aynı kökten türeyen sözcükleri bir arada kullanmaya iştikak denir.

ÖRNEKLER

* "Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler

Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler."

* "Karşısında nice erbâb-ı denaât titrer

Hâkim-i mahkeme-i hükm-i cezâdır kalemim."

* "Hâlâ o cehâlet, o tecâhül ve techil !"

24-) CİNAS

Yazılışları ve söylenişleri aynı, anlamları ayrı olan sözcükleri bir

arada kullanma sanatıdır.

ÖRNEKLER

* "Ey kimsesizler el veriniz kimsesizlere

Onlardır ancak el verecek kimse sizlere "

* "Söylerken o sözleri kızardı

Hem hazzeder âh hem kızardı "

* "Kısmetindir gezdiren yer yer seni

Arşa çıksa akıbet yer yer seni " ÖYS

* "Bir güzel şûha dedim ki iki gözün sürmelidir

Dedi vallahi seni Hind'e kadar sürmelidir "

* "Her nefeste işledim ben bir günâh

Bir günâh için demedim bir gün âh "

* "Yanalı

Haylice vakit oldu

Ben bu yerde yanalı

Binme nâmert atına

Ya mıhı düşer ya nalı "

* "Eyleme vaktini zâyi / Deme kış yaz oku yaz "